رمضان از دیدگاه رهبر انقلاب

بسم ‏اللَّه‏ الرّحمن‏ الرّحيم‏

الحمدللَّه ربّ العالمين. الحمدللَّه بجميع محامده كلّها على جميع نعمه كلّها. الحمدللَّه على حلمه بعد علمه. والحمدللَّه على عفوه بعد قدرته. و الحمدللَّه على طول آناته فى غضبه و هو قادر على ما يريد. نحمده و نستعينه و نستهديه و نؤمن به و نتوكّل عليه و نصلّى و نسلّم على حبيبه و نجيبه و خيرته فى خلقه و حافظ سرّه و مبلّغ رسالاته؛ سيّدنا و نبيّنا و حبيبنا ابى‏القاسم المصطفى محمّد و على آله الأطيبين الأطهرين المنتجبين. سيّما بقيّةاللَّه فى الارضين. و صلّ على ائمّة المسلمين و حماة المستضعفين و هداة المؤمنين. اوصيكم عباداللَّه بتقوى اللَّه. قال اللَّه تبارك و تعالى: «يا ايّها الذين امنوا كتب عليكم الصّيام كما كتب على الّذين من قبلكم.»(1)

از خداى متعال مسألت مى‏كنيم اين ماه را كه ماه ضيافت الهى است‏بر همه امّت اسلامى، بخصوص بر ملت عزيز ايران و بالاخص بر شما نمازگزاران عزيز، مبارك فرمايد.

در آيه شريفه‏اى كه قرائت كردم، مسأله روزه و اين‏كه اين فريضه الهى بر امّتهاى قبل از امّت اسلام هم قرار داده شده بود، مطرح شده است. از جمله فرايض و واجباتى كه بشر در طول ادوار گوناگون به آن نيازمند است، يكى همين روزه گرفتن است؛ همچنان كه نماز خواندن و ذكر الهى چنين است. در همه ادوار، در همه احوال، در همه تمدّنها و در همه دوره‏هاى حيات بشرى، در هر حالى كه بشر باشد، به‏خاطر خاصيت بشرىِ خود، به بعضى از اين اعمال و فرايض نيازمند است كه يكى از آنها هم همين روزه است. امروز در خطبه اول، چند جمله‏اى در باب روزه عرض مى‏كنيم.

روزه كه از آن به‏عنوان تكليف الهى ياد مى‏كنيم، در حقيقت يك تشريف الهى است؛ يك نعمت خداست؛ يك فرصت بسيار ذى‏قيمت براى كسانى است كه موفّق مى‏شوند روزه بگيرند؛ البته سختيهايى هم دارد. همه كارهاى مبارك و مفيد، از سختى خالى نيست. بشر بدون تحمّل سختيها به جايى نمى‏رسد. اين مقدار سختى كه در تحمّل روزه‏گيرى وجود دارد، در مقابل آنچه كه از روزه عايد انسان مى‏شود، چيزِ كم و سرمايه اندكى است كه انسان مصرف مى‏كند و سود بسيارى را مى‏برد. سه مرحله براى روزه ذكر كرده‏اند؛ هر سه مرحله هم براى كسانى‏كه اهل آن هستند، مفيد است. يك مرحله، همين مرحله‏ى عمومى روزه است؛ يعنى پرهيز از خوردن و نوشيدن و ساير محرّمات. اگر تنها محتواى روزه ما همين امساك باشد، اين منافع زيادى دارد. هم ما را مى‏آزمايد و هم به ما مى‏آموزد؛ هم درس هست، هم آزمايش براى زندگى است. تمرين و ورزش است؛ يك ورزش بسيار با اهميت‏تر از ورزش جسمانى در اين كار وجود دارد. رواياتى از ائمه عليهم‏السّلام وارد شده است كه به همين مرحله از روزه توجّه دارد. يك روايت از امام صادق عليه‏الصّلاةوالسّلام است كه مى‏فرمايد: «ليستوى به الغنى و الفقير(2)»؛ خداى متعال روزه را واجب كرده است، تا در اين ساعات و روزها، فقير و غنى با يكديگر برابر شوند. انسانى كه تهيدست و فقير است، نمى‏تواند در طول روز هرچه هوس كرد، بخرد و بخورد و بياشامد؛ اما آدمهاى غنى، در طول روز، هرچه كه هوس مى‏كنند و هرچه كه مى‏خواهند، برايشان فراهم است. غنى، حال فقير و گرسنگى فقير و تهيدستى او را از به‏دست آوردن چيزهايى كه مورد اشتهاى اوست، درك نمى‏كند؛ اما در روزى كه روزه مى‏گيرد، همه يكسانند و با اختيار خودشان، از مشتهيّات نفسانى محرومند. يك روايت ديگر از امام رضا عليه‏السّلام نقل شده است كه به نكته ديگرى اشاره دارد. مى‏فرمايد: «لكى يعرفوا الم الجوع و العطش و يستدلوا على فقر الآخره(3)» در اين روايت، به تهيدستى و گرسنگى و تشنگى روز قيامت اشاره مى‏شود. در روز قيامت، يكى از ابتلائات انسان، تشنگى و گرسنگى است كه در آن حالت، انسان در مقابل مؤاخذه و سؤال و جواب الهى قرار مى‏گيرد. انسان بايد در گرسنگى و تشنگى روز ماه رمضان، به آن حالت روز قيامت توجّه كند و به آن لحظه بسيار سخت و دشوار متنبّه شود.

باز روايت ديگرى از امام رضا عليه‏السّلام است كه به بُعد ديگرى از ابعاد روزه در همين مرحله گرسنگى و تشنگى كشيدن توجّه مى‏كند. آن، اين است كه مى‏فرمايد: «صابراً على ما اصابه من الجوع والعطش(4)». قدرت صبر به انسان داده مى‏شود كه بتواند گرسنگى و تشنگى را تحمّل كند. انسانهاى نازپرورده - كسانى‏كه معناى گرسنگى و تشنگى را نچشيده‏اند و نفهميده‏اند - قدرت صبر و تحمّل هم ندارند؛ در بسيارى از ميدانها، خيلى زود از پا درمى‏آيند و امتحانهاى گوناگون زندگى، آنها را درهم مى‏فشرد و له مى‏كند. انسانى كه گرسنگى و تشنگى را چشيده است، معناى اينها را مى‏داند و در مقابل دشواريهايى كه از اين راه ممكن است پيش بيايد، قدرت تحمّل دارد. ماه رمضان، اين قدرت تحمل و اين صبر را به همه مى‏دهد. يك روايت ديگر هم در همين زمينه عرض مى‏كنم كه آن هم از امام رضا عليه‏الصّلاةوالسّلام است؛ گرچه شايد اين يكى، دو مورد، فقره‏هاى يك حديث باشد. «و رائضا لهم على اداء ما كلّفهم(5)»؛ يعنى تحمّل گرسنگى و تشنگى و اجتناب از مشتهيّات نفسانى در روز ماه رمضان، يك نوع رياضت است كه انسان را بر اداء تكاليف گوناگون زندگى قادر مى‏سازد. البته منظور، رياضتهاى شرعى و رياضتهاى الهى و رياضتهاى اختيارى است. يكى از چيزهايى كه انسان را قدرتمند مى‏كند و بر پيمودن راههاى دشوار زندگى توانا مى‏سازد، رياضت كشيدن است كه خيليها به آن پناه مى‏برند. اين يك رياضت شرعى است. بنابراين، در همين چند حديثى كه خوانده شد، مى‏بينيد كه همين مرحله از روزه - يعنى مرحله تحمّل گرسنگى و تشنگى - در اغنيا احساس همسانى با فقرا ايجاد مى‏كند؛ احساس گرسنگى روز قيامت را به انسان منتقل مى‏كند؛ صبر و تحمّل در مقابل شدائد را به انسان مى‏بخشد؛ صبر بر اداء تكليف را به عنوان يك رياضت الهى به انسان اهداء مى‏كند؛ يعنى اين همه فوايد در همين مرحله است. علاوه بر خالى بودن شكم از غذا و اجتناب از كارهايى كه در حال عادى براى انسان مباح است، نورانيّت و صفا و لطافتى هم به انسان مى‏دهد كه بسيار مغتنم است.

مرحله دوم روزه، پرهيز از گناه است؛ يعنى نگاهدارى گوش و چشم و زبان و دل - حتّى طبق بعضى از روايات - نگاهدارى بشره انسان، پوست بدن و موى بدن انسان از گناه. از اميرالمؤمنين عليه‏السّلام نقل شده است كه «الصّيام اجتناب المحارم كما يمتنع الرّجل من الطّعام و الشّراب(6)»؛ همان‏طورى كه از غذا و از آشاميدنى و از مشتهيّات نفسانى اجتناب مى‏كنيد، از گناه هم اجتناب كنيد. اين يك مرحله بالاتر براى روزه است. اين فرصت ماه رمضان، فرصت مغتنمى است كه انسان تمرين اجتناب از گناه كند. بعضى از جوانان در مراجعاتى كه دارند، به بنده التماس دعا كه مى‏كنند، از جمله مكرّر مى‏گويند شما دعا كنيد كه ما بتوانيم گناه نكنيم. البته دعا كردن خوب و لازم است و مى‏كنيم؛ اما گناه نكردن، به اراده انسان احتياج دارد. بايد تصميم بگيريد كه گناه نكنيد و وقتى تصميم گرفتيد، اين كار بسيار آسانى خواهد شد. اجتناب از گناه، چيزى است كه مثل يك كوه در چشم انسان جلوه مى‏كند؛ اما با تصميم، مثل يك زمين هموار مى‏شود. در ماه رمضان، بهترين فرصت است كه همه اين را تمرين بكنند. روايت ديگرى از فاطمه زهرا سلام‏اللَّه‏عليها نقل شده است كه فرمود: «ما يصنع الصائم بصيامه اذا لم يصن لسانه و سمعه و بصره و جوارحه(7)»؛ انسان از روزه چه بهره‏اى خواهد برد، اگر زبان و گوش و چشم و جوارح خود را از گناه باز ندارد؟ در يك روايت نقل شده است كه زنى به خدمتكار خود اهانت كرد. ظاهراً آنها در همسايگى پيامبر، يا مثلاً در سفرى همراه آن حضرت بودند. پيامبر اكرم طعامى در دستشان بود، به او تعارف كردند و فرمودند: از اين بخور. آن زن گفت من روزه‏ام. نقل شده است كه پيامبر به او اين‏طور فرمودند: «كيف تكونين صائمه و قد سببت جاريتك»؛ چطور تو روزه‏اى؛ در حالى كه به خدمتكار خودت دشنام داده‏اى؟ «انّ الصوم ليس من الطعام و الشّراب(8)»؛ روزه فقط اين نيست كه از خوراك و نوشيدنى اجتناب كنيد. «و انما جعل‏اللَّه ذلك حجابا عن سواهما من الفواحش من الفعل والقول»(9)؛ خدا خواست كه انسان روزه‏دار به سراغ گناهان و آلودگيها نرود؛ و از جمله اين گناهان، گناهان زبان است؛ بدگويى و اهانت به ديگران است. از جمله اين گناهان، گناهان دل است؛ دشمنى و كينه ديگران را در دل پروراندن است. بعضى گناهان به معناى اصطلاح شرعى است؛ بعضى گناهان اخلاقى است؛ مراتب گوناگونى دارد. پس، مرحله دوم روزه‏دارى اين است كه انسان بتواند از گناهان، خود را جدا كند و بخصوص شما جوانان عزيز از اين فرصت استفاده كنيد. شما جوانيد. جوان، هم قدرت و توانايى دارد و هم صافىِ دل و نورانيّتِ دل براى او يك فرصت است. در طول ماه رمضان، از اين فرصت استفاده كنيد و اجتناب از گناهان را - كه مرحله‏ى دوم روزه‏دارى است - تمرين نماييد.

مرحله سوم از روزه‏دارى، پرهيز از هرچيزى است كه ذهن و ضمير انسان را از ياد خدا غافل كند. اين، آن مرحله بالاى روزه‏دارى است كه در حديث آن‏طور كه وارد شده است، پيامبر به حضرت پروردگار (جلّت عظمته) عرض مى‏كند: «يا ربّ و ما ميراث الصّوم»؛ دستاورد روزه چيست؟ ذات اقدس ربوبى فرمود: «الصوم يورث الحكمة و الحكمة تورث المعرفة و المعرفة تورث اليقين فاذا استيقن العبد لا يبالى كيف اصبح بعسر ام بيسر(10)»؛ روزه سرچشمه‏هاى حكمت را در دل مى‏جوشاند. وقتى كه حكمت بر دل حاكم شد، آن معرفت نورانى و روشن به‏وجود مى‏آيد. معرفت كه به‏وجود آمد، همان يقينى به‏وجود مى‏آيد كه حضرت ابراهيم از خداى متعال آن را مى‏خواست و در دعاهاى اين ماه مرتّب درخواست شده است. وقتى كسى داراى يقين بود، همه دشواريهاى زندگى بر او آسان مى‏شود و انسان شكست‏ناپذير از حوادث مى‏گردد. ببينيد چقدر اهميت دارد! اين انسانى كه مى‏خواهد در مدّت سالهاى عمر خود، يك راه تعالى و تكامل را بپيمايد، در مقابل مشكلات و حوادث زندگى و موانع راه، شكست‏ناپذير مى‏شود. يقين، چنين حالتى به انسان مى‏دهد. اينها ناشى از روزه است. وقتى كه روزه ياد خدا را در دل زنده كرد و فروغ معرفت خدا را در دل به‏وجود آورد و دل را روشن نمود، اينها به دنبالش مى‏آيد. هر چيزى كه انسان را از ياد خدا غافل كند، به روزه براى اين مرحله مضرّ است. خوشا به‏حال كسانى كه مى‏توانند خود را به اين مرحله برسانند. البته ما بايد آرزو كنيم و از خدا بخواهيم و همّت كنيم كه خودمان را به اين مرحله برسانيم.

پروردگارا! به محمّد و آل محمّد، ما را از روزه‏داران واقعى قرار بده. پروردگارا! توفيقِ رسيدن به درجات عالى روزه‏دارى را به ما عنايت كن و همه اين بركاتى را كه براى اين فريضه الهى ذكر شده است، به ما متوجّه فرما.